In het artikel “The stories that keep you up at night are all made up” onderzoekt Petrică Nițoaia hoe moderne samenlevingen worden gevormd en gestuurd door verhalen die in wezen mythen zijn. Hoewel we geneigd zijn te geloven dat we als moderne mensen ‘voorbij’ mythen zijn, laat de auteur zien dat onze wereld juist wordt beheerst door drie hardnekkige hedendaagse verhalen die ten onrechte als vanzelfsprekend of feitelijk worden beschouwd: meritocratie, ruilhandel als basis van economie, en het idee van lineaire vooruitgang.
1. Meritocratie: de sprookjes van hard werken en eerlijkheid
De mythe van de meritocratie stelt dat succes vooral afhangt van inzet en talent, niet van afkomst of privileges. Hoewel dit een aantrekkelijk idee is – en politiek aantrekkelijk om te herhalen – blijkt het in de praktijk vooral een middel te zijn om ongelijkheid te legitimeren.
Aan de hand van voorbeelden zoals schoenpoetsers die beroemd werden, laat Nițoaia zien hoe individuele succesverhalen worden misbruikt om een systeem te verdedigen waarin de overgrote meerderheid niet dezelfde kansen heeft. De zeldzame “van arm naar rijk”-verhalen dienen als façade voor een systeem dat in werkelijkheid oneerlijk is en waarin afkomst een doorslaggevende rol speelt. Succesvolle mensen doen zich vaak voor als ‘self-made’, terwijl ze in feite rijkdom of connecties erven.
Tegelijkertijd roept de auteur op om het ideaal van een eerlijke samenleving niet los te laten, maar wel te erkennen dat we er nog lang niet zijn. Echte maatschappelijke verandering begint met het loslaten van “comfortabele maar onware” morele overtuigingen.
2. Ruilhandel: een fictieve oorsprong van geld en economie
De tweede mythe is het klassieke economische verhaal dat geld ontstond uit ruilhandel. Deze populaire verhaallijn – die stamt van Adam Smith – stelt dat mensen eerst direct ruilden (bijvoorbeeld koeien voor graan), maar dat dit inefficiënt was, en daarom geld werd uitgevonden.
Dit blijkt echter historisch onjuist. Er is geen bewijs voor een pure ruilhandelssamenleving. In werkelijkheid draaiden veel oude economieën – zoals die van de Mesopotamiërs of de Iroquois – op kredietsystemen en centrale distributie door gemeenschappen (vaak geleid door vrouwen). Het is dus geen onschuldige fabel, maar een verhaal dat onze verbeelding van alternatieve economische systemen beperkt. We zijn gaan geloven dat geld en marktlogica onvermijdelijk en universeel zijn, terwijl de geschiedenis juist rijk is aan variatie en samenwerking.
Nițoaia benadrukt dat mythen, hoe diepgeworteld ook, kunnen worden herschreven. We hoeven ons niet te beperken tot de verhalen van vroeger – we kunnen nieuwe structuren en economische denkbeelden vormen.
3. Vooruitgang: het idee dat wij op het hoogtepunt van de beschaving leven
De derde mythe, misschien wel de hardnekkigste, is die van lineaire vooruitgang: het geloof dat de menselijke geschiedenis onafgebroken vooruitgaat – dat wij in de beste tijd ooit leven. Hoewel deze mythe een kern van waarheid heeft (denk aan medische en technologische vooruitgang), is zij ook misleidend en reducerend.
De auteur stelt fundamentele vragen: zijn we ook vooruitgegaan op het gebied van geluk, ethiek, gemeenschap, liefde of betekenis? We hebben meer technologie, maar ook meer vervreemding, ongelijkheid en moreel falen. Zo worden er jaarlijks miljarden dieren industrieel uitgebuit, terwijl we technologisch alles in huis hebben om daar een einde aan te maken.
Zelfs waar de cijfers op vooruitgang wijzen – zoals bij armoedebestrijding – benadrukt de auteur dat we hogere morele standaarden zouden moeten hanteren. Het vermogen om mensen te voeden en werkdruk te verlagen is er, maar we kiezen daar collectief niet voor. Het idee dat vooruitgang automatisch goed is, verdoezelt wat misgaat in het heden en ontneemt ons de motivatie om systemen te verbeteren.
De geschiedenis verloopt niet lineair, zegt Nițoaia. Vooruitgang op één vlak kan samengaan met achteruitgang op een ander. Echte verbetering vergt een kritische houding tegenover wat we vandaag als “vooruitgang” beschouwen.
Tot slot: De toekomst herschrijven
Niet alle moderne verhalen zijn leugens – er zijn onmiskenbare prestaties (zoals geneeskunde en vrede in Europa). Maar deze voordelen zijn niet eerlijk verdeeld over de wereld. Mythen helpen ons soms vooruit, maar vaker nog verhullen ze pijnlijke waarheden en verhinderen ze verandering.
Nițoaia sluit af met de oproep om kritisch te blijven over de verhalen die we koesteren. Net als de oude mythen over Zeus zijn onze hedendaagse verhalen vatbaar voor herziening – en dat is maar goed ook. Verhalen kunnen veranderen, en dat begint bij het erkennen dat we ze zelf verzinnen.
Het volledige originele artikel is hier te lezen: https://daily-philosophy.com/nitoaia-stories-that-keep-you-up
